آموزش تغذیه برای مبتلایان به دیابت
مرکز تحقیقات غددو متابولیسم دانشگاه تهران
بیماری دیابت چیست؟
بیماری دیابت در اثر ناتوانی بدن در تولید انسولین یا کاهش یا عدم اثر انسولین در سوخت و ساز مواد قندی پدید میآید. امروزه، دیابت یکی از مهمترین مشکلات بهدشتی- درمانی و اجتماعی- اقتصادی جهان محسوب می شود به گونهای که بیش از 150 میلیون نفر در دنیا مبتلا به این بیماری هستند. از آنجا که خود بیماران و خانواده های آنها عمده ترین نقش را در درمان دیابت به عهده دارند، کسب اطلاعات لازم درباره دیابت به شیوه های گوناگون آموزشی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. مبتلایان به دیابت باید یاد بگیرند که چگونه قند خون خود را کنترل کنند تا از عوارض، حاد و مزمن بیماری پیشگیری نمایند و یا در صورت پیدایش این عوارض، به موقع به مراکز بهداشتی- درمانی مراجعه نمایند. به همین منظور بنیاد امور بیماری های خاص در راستای اهداف آموزشی تدوین شده سعی دارد تا با انتشار «مجموعه آموزش دیابت» که شامل کتابچه، بروشور، پوستر و فیلم های آموزشی می باشد، زمینه مناسبی برای آشنایی بیماران، خانواده ها و کارکنان مراکز بهداشتی- درمانی با جنبه های گوناگون بیماری دیابت فراهم نماید. با توجه به استقبال کم نظیر بیماران دیابتی، خانواده ها و کادر پزشکی از مجموعه فوق، این بنیاد نسبت به ویرایش دوباره و چاپ مجدد آن در شکلی تازه اقدام نموده است.
دیابت چیست و انواع آن کدام است؟
دیابت یا بیماری قند به علت ناتوانی بدن در تولید یا استفاده از انسولین پدید می آید. انسولین ماده ای است که در بدن توسط غدة لوزالمعده تولید می شود و باعث می گردد قند یا به عبارتی مهمترین منبع انرژی بدن مورد استفاده قرار گیرد.
چگونه می توان دیابت خود را کنترل کرد؟
شما می توانید با برنامه غذایی درست، فعالیت بدنی منظم و نگهداری وزن د حد ایده آل، به کنترل مطلوب قند خون دست یابید.
نگهداری وزن در میزان طبیعی به کنترل چربی های خون و کاهش فشار خون نیز کمک می کند. تعدادی از مبتلایان به دیابت برای کنترل قند خون طبق نظر پزشک به مصرف قرص های خوراکی پایین آورنده قند خون یا انسولین نیاز دارند.
کنترل قند خون= فعالیت بدنی منظم+ برنامه غذایی درست
چگونه می توان به طور صحیح غذا مصرف کرد؟
استفاده از هرم مواد غذایی به شما کمک می کند تا برای تغذیه صحیح از غذاهای متنوع استفاده کنید. زمانی که غذاهای متنوع می خورید ویتامین ها و مواد معدنی لازم نیز به بدنتان می رسد.
سعی کنید هر روز از هر گروه از مواد غذایی نام برده شده در هرم زیر استفاده نمایید.
مواد نشاسته ای چیست؟
مواد نشاسته ای شامل انواع نان، غلات، حبوبات، انواع خمیرها یا سبزیجات نشاسته ای است. در هر وعده غذایی باید از مواد نشاسته ای استفاده کرد. ممکن است شنیده باشید که مبتلایان به دیابت نباید مواد نشاسته ای بخورند ولی به خاطر داشته باشید که این توصیه دیگران را هرگز اجرا نکنید. خوردن مواد نشاسته ای برای سلامت هر فرد لازم و ضروری است.
تعداد واحد کربوهیدارت بستگی به شرایط مختلف دارد:
• میزان کالری مورد نیاز
• برنامه درمانی دیابت
مصرف مواد نشاسته ای سبب کسب انرژی، ویتامین ها، مواد معدنی و فیبر می شود. غلات کامل مفیدتر از بقیه غلات است زیرا باعث رساندن بیشتر مواد معدنی، ویتامین و فیبر به بدن می گردد.
فیبر موجود در غذاهای گیاهی که جزئی غیرقابل جذب است، به کارکرد درست روده ها کمک می کند.
یک واحد ماده نشاسته ای شامل چه غذاهایی است؟
1 واحد
یک برش یا 30 گرم نان (سنگک، تافتون، بربری) یا 3 عدد بیسکویت معمولی یا 1 عدد سیب زمینی کوچک یا 3/1 لیوان برنج پخته یا 3/1 لیوان عدس پخته
2 واحد
2 برش نان یا 1 عدد سیب زمینی پخته+ 1 عدد بلال (تقریباٌ 15 سانتی متر)
3 واحد
1 عدد سیب زمینی آب پز+ 5 قاشق غذا خوری برنج پخته+ برش نان
ممکن است فقط لازم باشد یکی از مواد فوق یا 3 واحد ماده نشاسته ای را مصرف کنید. اگر به خوردن بیش از یک نوع کربوهیدرات در هر وعده غذایی نیاز داشتید از مواد نشاسته ای مختلف استفاده نمایید.
بهترین راه برای خرید، پخت و خوردن مواد نشاسته ای چیست؟
• سعی کنید نان های حاوی غلات کامل (نان سنگک، نان جو و...) تهیه کنید.
• سعی کنید مواد نشاسته ای پرچربی و سرخ شده مانند چیپس ذرت، چیپس سیب زمینی، شیرینی، بیسکویت و... کمتر مصرف کنید.
• ماست و شیر کم چربی یا بدون چربی تهیه نمایید.
• به جای سس مایونز از خردل یا آب لیمو استفاده کنید.
• سعی کنید در انتخاب مواد غذایی، انواع بدون چربی یا کم چربی آن را مصرف کنید
• به جای کره، روغن های حیوانی یا مارگارین از روغن مایع (ذرت، آفتاب گردان و...) استفاده کنید.
• سعی کنید تا حد امکان شیرینی، شکلات، ژله، آب نبات و کلیه مواد غذایی که از قندهای ساده تشکیل شده اند مصرف ننمایید.
سبزیها شامل چه غذاهایی هستند؟
مصرف سبزیها برای تمامی افراد مفید است. سعی کنید هر روز سبزیهای خام و پخته استفاده نمایید.
مصرف سبزی ها باعث رساندن ویتامین ها، مواد معدنی و فیبر به بدن شما می شود. البته انرژی تولید شده از مصرف سبزی ها بسیار اندک است.
تعداد واحد سبزی هایی که باید در طول روز مصرف کنید به عوامل زیر بستگی دارد:
• میزان انرژی روزانه مورد نیاز
• غلظت قند خون
یک واحد از گروه سبزی ها شامل چیست؟
1 واحد
1 عدد هویج پخته یا یک سوم لیوان لوبیا سبز یا قارچ پخته
2 واحد
1عدد هویج پخته+ 1 کاسه (کوچک) سالاد یا 1 عدد گوجه فرنگی متوسط
3 واحد
نصف لیوان سبزیجات پخته یا خام خرد شده (گل کلم، ذرت و...)+ 1 عدد گوجه فرنگی متوسط+ سه چهارم لیوان آب سبزی ها
ممکن است 1 واحد یا بیشتر از سبزی ها مورد نیاز روزانه شما باشد. اگر روزانه بیش از 1 واحد سبزی ها مورد نیاز است، سعی کنید از انواع مختلف سبزی ها استفاده نمایید.
مهمترین راه برای خرید، پخت و خوردن سبزی ها چیست؟
• سعی کنید از سبزی های خام یا پخته بدون چربی یا کم چربی مصرف نمایید. میتوانید سبزی ها را بدون چربی نیز طبخ کنید.
• سعی کنید از سس سالاد بدون چربی یا کم چربی برای روی سالاد یا سبزی ها استفاده نمایید.
• از پیاز و سیر در غذاها استفاده کنید.
• به جای سس از آبغوره یا آب لیمو در سالاد استفاده کنید.
• در حین پخت به سبزی ها یک قطعه گوشت قرمز یا مرغ اضافه کنید.
• بهتر است سبزی ها سریعاٌ بپزید و سعی کنید آنها را در کمی آب جوش بجوشانید.
• اگر سبزی را بصورت سرخ کرده مصرف می کنید باید از روغن های مایع نظیر روغن زیتون، ذرت و یا آفتابگردان به مقدار بسیار کم استفاده نمایید.
• سعی کنید به سبزی های پخته شده کره یا مارگارین اضافه نکنید.
• اگر نیاز به مصرف سس برای سالاد دارید از ماست کم چربی و یا آب لیمو نی ز می توانید جهت تهیه سس استفاده کنید.
میوه ها شامل چیست؟
مصرف میوه ها برای همه افراد لازم و ضروری است. با مصرف میوه می توان انرژی، ویتامین ها (C,A)، مواد معدنی و فیبر را به بدن رساند. تعداد واحدهای میوه که در طول روز مصرف می کنید به عوامل زیر بستگی دارد:
• میزان کالری مورد نیاز
• غلظت قند خون
یک واحد از گروه میوه ها شامل چیست؟
1 واحد
نصف لیوان آب پرتقال یا 1 عدد سیب کوچک (یا هلو یاکیوی یا پرتقال) یا نصف
گریپ فروت یا 2 قاسق غذا خوری کشمش
2 واحد
نصف موز بزرگ (5/22 سانتی متر)+ 1 عدد و نصفی انجیر خشک یا یک و یک چهارم لیوان توت فرنگی
ممکن است به مصرف 1 یا 2 واحد میوه در طول روز نیاز داشته باشید. در صورتی که در طول روز بیش از 1 واحد باید میوه بخورید، سعی کنید از انواع میوه ها استفاده نمایید.
چه نکاتی را هنگام مصرف میوه ها باید رعایت کرد؟
• سعی کنید میوه ها را بصورت خام مصرف کنید.
• میوه های خشک شده در واقع شکل تغلیظ شده هستند که مقادیر زیادی قند دارند، بنابراین باید به میزان اندکی مصرف شوند.
• انگور دارای قند زیادی است که اگر آنرا به مقدار زیاد مصرف کنید برکنترل قند خون شما اثر می گذارد.
• در هنگام خرید سعی کنید میوه های کوچک تر انتخاب کنید.
• خوردن میوه ها بصورت کامل بهتر از مصرف آب میوه ها است.
• سعی کنید در صورت مصرف آب میوه، از آب میوه صددرصد طبیعی و بدون شکر اضافه شده استفاده کنید.
• از دسرهای آماده که چربی و قند بالایی دارند استفاده نکنید.
• اگر علاقه زیاد به مصرف آب میوه دارید آنرا با افزودن آب رقیق نمایید و یا آب را به میوه له شده اضافه کنید و به خاطر داشته باشید که نباید به آن شکر اضافه نمایید.
• همچنین به منظور پیشگیری از یبوست و دیگر عوارض گوارشی سعی کنید تاحد امکان میوه ها را با پوست مصرف کنید.
گروه شیر شامل چه غذاهایی است؟
مصرف ماست و شیر بدون چربی و یا کم چربی برای سلامت همه افراد ضروری است. مصرف شیر و ماست سبب تولید انرژی و دریافت کلسیم، ویتامین A، پروتئین و سایر ویتامین ها و مواد معدنی می شود.
هر روز شیر بدون چربی یا کم چربی بنوشید و ماست کم چربی یا بدون چربی مصرف کنید.
تعداد واحد مصرفی از لبنیات به شرایط زیر بستگی دارد:
• میزان انرژی روزانه مورد نیاز
• غلظت قندخون
نکته مهم: اگر باردار هستید یا به نوزاد خود شیر می دهید، روزانه 5-4 واحد شیر و ماست مصرف کنید.
یک واحد شیر و جانشین های آن شامل چه غذاهایی است؟
غذاهای پروتئینی شامل گوشت قرمز، ماکیان (مرغ، بوقلمون و..)، ماهی، تخم مرغ و پنیر است.
هر روز مقدار کمی از این مواد را در برنامه روزانه بگنجانید.
مصرف روزانه پروتئین ها به ترمیم و ساخت بافت های بدن و عضلات کمک می کند و سبب تأمین ویتامین B6 و B12 و مواد معدنی (آهن و...) نیز می گردد.
تعداد واحدهای مورد نیاز از مواد پروتئینی به شرایط زیر بستگی دارد:
• میزان انرژی مورد نیاز روزانه
• غلظت قند خون
یک واحد گوشت و جانشین های آن شامل چه غذاهایی است؟
1 واحد
30 گرم گوشت قرمز، ماکیان یا ماهی پخته شده یا 30 گرم پنیر بصورت زیر:
1 عدد ران کوچک مرغ یا 1 قوطی کبریت پنیر یا 30 گرم ماهی تن نصف لیوان حبوبات پخته شده یا 20 عدد تخم مرغ
بهترین راه برای خرید، پخت و مصرف غذاهای پروتئینی چیست؟
• سعی کنید کم چربی ترین گوشت را بخرید.
• پوست مرغ دارای چربی زیاد است؛ قبل از پخت پوست آن را کامل جدا کنید.
• سعی کنید که گوشت را بدون افزودن چربی طبخ کنید.
• به جای سرخ کردن تخم مرغ، آن را با پوست آب پز کنید.
• برای طعم بخشیدن بیشتر به این مواد از آبغوره، آب لیمو، سس گوجه فرنگی و.. استفاده کنید.
• فرآورده های گوشتی نظیر سوسیس، کالباس و همبرگر دارای چربی زیادی هستند، بنابراین مصرف آنها را به حداقل برسانید.
• سعی کنید ماهی بیشتر مصرف کنید و به جای سرخ کردن ماهی، آن را بصورت آب پز، بخار پز و یا کبابی مصرف نمایید.
روغن ها و چربی ها شامل چه غذاهایی است؟
همان طور که در هرم مواد غذایی مشاهده می کنید روغن ها و چربی ها در قله هرم قرار دارند. یعنی باید مصرف آنها را به حداقل رساند. بعضی از چربی ها و روغن ها دارای چربی های اشباع و کلسترول می باشد که برای سلامتی مضر است. مصرف این غذاها انرژی فراوانی در بدن شما تولید می کند ولی مواد مغذی کمی به بدنتان می رساند. غذاهای پرچربی شامل کره، مارگارین، سس سالاد، روغن ها، مایونز، خامه، پنیرخامه ای، سرشیر، چیپس سیب زمینی و... می باشد.
یک واحد از روغن ها و چربی ها شامل چه غذاهایی است؟
1 واحد
1 قاشق مرباخوری روغن (آفتابگردان، ذرت، زیتون، سویا، پنبه دانه) یا 10 عدد زیتون کوچک
2 واحد
1 قاشق مرباخوری مارگارین+ 2 قاشق مرباخوری تخمه کدو یا 12 عدد بادام خشک، در هر وعده غذایی ممکن است 2-1 واحد از این مواد مورد نیاز باشد.
مواد قندی شامل چه غذاهای است؟
همان طور که مشاهده می کنید مواد قندی (نوشابه، شربت، مربا، شکر و عسل، آب نبا، شکلات) نیز در رأس هرم قرار دارند، بنابراین باید از این مواد به مقدار بسیار کم مصرف نمایید (تا حدامکان مصرف نکنید). این مواد سبب تولید انرژی در فرد می شود اما هیچ ماده مغذی به بدن نمی رسانند. بعضی از مواد قندی مثل کیک، دسرها و انواع شیرینی ها حاوی مقدار زیادی چربی نیز می باشند. مصرف کم این مواد نیز به کاهش وزن کمک می کند و قند خونتان را نیز کنترف می نماید.
یک واحد مواد قندی شامل چه غذاهایی است؟
1 واحد
1 عدد شیرینی (1 قطعه 3 سانتی متر) یا 1 قاشق مرباخوری شربت
لازم به ذکر است که مصرف مواد قندی باعث می شود قند خون به سرع بالا رود.
چند نکته مهم:
• سعی کنید روزانه از تمام گروه های مواد غذایی استفاده کنید.
• سعی کنید غذاهای متنوع مصرف کنید تا مواد معدنی و ویتامین ها به مقدار کافثی به بدنتان برسد.
• به اندازه کافی مواد نشاسته ای، سبزی ها و ماست و شیر مصرف کنید.
• روزانه از مواد پروتئینی نیز استفاده نمایید.
• در هر وعده غذایی باید سعی کنید که حداقل از هر 3 گروه غذایی مختلف استفاده نمایید؛ برای مثال ساندویج تخم مرغ که در آن گوجه فرنگی، کاهو و جعفری استفاده شده باشد.
• مواد غذایی که روزانه مصرف می کنید به 3 وعده اصلی و 3 میان وعده تقسیم نمایید.
• غذا خوردن منظم در تنظیم میزان قند خون اثر زیادی دارد به خصوص اگر قرص یا انسولین مصرف می کنید.
• گنجاندن سبزی ها و میوه ها به مقدار کافی در غذای روزانه را فراموش نکنید.
• به هنگام طبخ غذا از نمک کمتری استفاده کنید و سعی نمایید که پس از پخت، نمک به غذا اضافه نکنید.
• از گیاهان معطر و ادویه های فاقد نمک برای طعم دادن به غذا استفاده کنید.
• از غذاهای کنسرو شده که در طی فرآیندهای صنایع غذایی نمک به آنها افزوده می شود کمتر استفاده کنید.
• مصرف هفتگی تخم مرغ را محدود کنید (حداکثر هفته ای 2 بار)
• به هنگام مصرف روغن، هیچ گاه روغن را در ظرف سرازیر نکنید.
• روزانه 8-6 لیوان مایعات بدون شیرینی بخورید.
• سعی کنید وزن مطلوب خود را حفظ نمایید.
• مغزهای گردو، بادام و... در گروه چربی ها قرار می گیرند و هر واحد آنها برابر 2 قاشق غذا خوری است.
